Misfits in betekenisgeving: een onderbelichte bron van werkstress

Onlangs was de Week van de Werkstress. Met als insteek dat mensen die met werkstress te maken kregen, één ding gemeen hebben: als ze er eerder over hadden gesproken met hun omgeving, thuis en op het werk, dan was het waarschijnlijk nooit zo ver gekomen. Dat maakt het belangrijk het gesprek over werkstress zo goed mogelijk te voeren.

In organisaties zie je steeds meer mensen vastlopen omdat ze gedwongen worden op een manier te werken die ze niet passend vinden. Als dat af en toe gebeurt is dat geen probleem. Maar als ze permanent in situaties verkeren waarin ze tegen hun oordeel moeten ingaan ontstaat stress, die kan overgaan in depressie. Bovendien vreet dit energie, is slopend. Een burn-out ligt op de loer. Neem het volgende geval, opgetekend uit de mond van een politieman.

Spanning in de werkomgeving

Ik heb in een nachtdienst een flinke aanvaring gehad met de meldkamer. Ik was samen met een collega getuige van een flinke aanrijding op een grote kruising (hier nadert gemotoriseerd verkeer op tien rijbanen). Direct na de aanrijding hulp verzocht van collega’s om de kruising af te zetten en om een ambulance in verband met mogelijke slachtoffers.
Kort nadien vroeg onze integrale meldkamer (hier zitten politie, brandweer en ambulance bij elkaar in één ruimte) of we wilden inbellen naar de ambulancedienst. Er is een protocol dat dit eist. Dat schijnt te maken te hebben met privacy of iets dergelijks.

Gezien het feit dat we in het donker met twee man op een grote kruising stonden die we maar net veilig konden houden en ook nog eens bezig waren met de veroorzaker en het slachtoffer heb ik even dit systeem keihard tegen de schenen geschopt en ben lichtelijk ontploft om vervolgens op een misschien wel te duidelijke manier via de portofoon te zeggen dat ik dus niet ging inbellen en dat ze een ambulance moesten sturen omdat er een slachtoffer was. Verder heb ik nog verteld hoe het slachtoffer eraan toe was. Uiteindelijk is de ambu zonder prioriteit (dus geen toeters en bellen) ter plaatse gekomen. Heel apart. Ook de sleepdienst is – naar ons idee met enige vertraging – ter plaatse gekomen. De chauffeur van de sleepauto woont maar een paar straten van de garage waar de sleepauto staat. Door het systeem op een ongenuanceerde manier aan de kant te zetten heb ik alleen maar weerstand opgeroepen. Naar mijn idee zitten in die meldkamer mensen van politie en ambu zo vast in hun systeem dat ze dat belangrijker vinden dan slachtoffers. Aparte wereld. Op de koop toe werd in de melding gezet dat ik niet kon en wilde inbellen. Lekker belangrijk dus. Ik weet even niet wat ik ermee ga doen en of ik er iets mee ga doen, want ik kom dat gedwongen werken volgens protocollen steeds meer tegen.

De toestand waarin grootschalig werkstress ontstaat

Zo ziet spanning op de vloer van organisaties er in deze tijd uit. In alle sectoren kun je voorbeelden vinden. Kern is dat mensen op de werkvloer ervaren dat ze niet kunnen doen waar de organisatie voor is bedoeld. In de zorg, het onderwijs, bij verzekeraars, de Nationale Politie heeft deze dwang inmiddels explosieve vormen aangenomen. In de bankwereld is men intussen zover dat vrijwel iedereen die niet past in zo’n werkomgeving eruit is gewerkt. Inspecties, De Nederlandsche Bank en andere toezichthouders menen dat mensen in organisaties volgens systemen en protocollen moeten werken. Gemeenten kopen in en letten niet op de kwaliteit die geleverd wordt. Ze gaan uit van hun budget dat door het Rijk gekort is. De VNG was daarmee akkoord gegaan en zo de gemeenten. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ziet de stress bij medewerkers en klanten en houdt er afkeurende verhalen over. Niemand die hem aanspreekt op de toestand die opeenvolgende regeringen hebben doen ontstaan, waarbij stress de onontkoombare uitkomst is en waar hij medeverantwoordelijkheid voor draagt. Ons parlement ging erin mee, stimuleerde het.

In zo’n toestand is het niet gek dat er een explosie ontstaat van mensen met stress. Meer dan 1 miljoen werknemers hebben burn-outklachten. Jonge werknemers van 25-35 jaar hebben relatief vaak last, namelijk 17%. Werkstress leidt jaarlijks tot 7,5 miljoen verzuimdagen en kost Nederland per jaar 1,8 miljard euro, aldus een onderzoek van TNO en het CBS.

Belangrijke oorzaak: mensen geven verschillend betekenis aan situaties. Kijk wat de agent een goede werkwijze vindt en hoe de meldkamer daarover oordeelt. Betekenisgeving is wat mensen wel voelen maar meestal niet onder woorden brengen. Veel werkstress bij medewerkers berust op een misfit tussen hun oriëntatie en de vormen van betekenisgeving die in de werksituatie aan hen worden opgedrongen. Dat zie je echter pas als je vormen van betekenisgeving herkent en bespreekbaar maakt.

Herkennen van verschillen in betekenisgeving in oriëntaties

Betekenisgeving is de manier waarop je aan verschijnselen samenhang geeft bij waarnemen en oordelen, of hoe je ordent als je organiseert. Er zijn vier fundamenteel verschillende vormen van betekenisgeving: evolutionair, sociaal, zelfreferentieel en rationeel. Ieder mens heeft ze in potentie tot zijn beschikking, maar je ontwikkelt tijdens het opgroeien de vormen waar jouw omgeving toe uitnodigt. Ze worden zo een vooringenomenheid waarmee je waarneemt en oordeelt, die we oriëntatie noemen. Bij de meeste mensen zie je in hun oriëntatie twee vormen van betekenisgeving overheersen.
Heb je eenmaal zo’n vooringenomenheid ontwikkeld, dan draag je die je leven lang mee, die is als het ware in je vastgezet. Je kunt de vormen van betekenisgeving die in je oriëntatie zitten niet afleggen, maar wel herkenbaar maken en verbreden met vormen die je minder hebt ontwikkeld.
Als je met jouw oriëntatie in een omgeving komt die uitnodigt tot een andere combinatie van betekenisgeving, voel je spanning. Je wordt gedwongen anders waar te nemen en anders te oordelen dan je gewend bent te doen. Zijn de andere twee vormen van betekenisgeving minder ontwikkeld maar doen die nog voldoende mee, dan ben je meestal in staat je te handhaven, maar verder komt het niet. Alleen als jouw oriëntatie overeenkomt met de vormen van betekenisgeving waar de omgeving toe uitnodigt, is er een fit en kun je in flow raken. (Voorbij het Vanzelfsprekende van Wim van Dinten en Imelda Schouten, 2014, Prometheus-Bert Bakker.)

Herkennen van vormen van betekenisgeving in werkomgevingen

Dienstverlening vraagt om een combinatie van sociale en rationele betekenisgeving. Medewerkers zien dat iemand hulp nodig heeft en ze helpen die persoon, ongeacht afkomst, geslacht, leeftijd. Het is de vorm van helpen die we in de christelijke traditie hebben meegekregen: je helpt persoonlijk en brengt al je mogelijkheden zo effectief mogelijk in en gebruikt wat je geleerd hebt, gebruikt je rationaliteit.

In de loop van de tijd is de combinatie van rationele-sociale betekenisgeving in onze cultuur gaan overheersen. Die is nogal anders dan de sociale-rationele. Vanuit die combinatie zie je dat iemand hulp nodig heeft en ga je nadenken hoe je die hulp het best verleent. Helpen wordt al gauw functioneel: dat hoef je niet zelf te doen als er een organisatie is die dat voor je doet. Desnoods betaal je daarvoor. Empathie of warmte komen alleen tot stand als de helpende medewerker daarover beschikt, een sociale-rationele oriëntatie heeft. De rationele-sociale vorm herken je nu onder andere in de manier waarop we in West-Europa vluchtelingen en asielzoekers opvangen.
Industriële activiteiten vragen om een andere combinatie. De eigenaar of leiding bepaalt wat in ontwikkeling wordt genomen, wat hij eraan wil verdienen en wat in productie komt. Medewerkers in de productie moeten hun taak precies uitvoeren zoals bedacht en maken gebruik van systemen die dat afdwingen. De combinatie van zelfreferentiële-rationele betekenisgeving domineert de industriële werkomgeving. Betekenis heeft de dimensie geld.

Misfits tussen iemands oriëntatie en de werkomgeving

Zodra je in een werkomgeving bent die tot een andere vorm van betekenisgeving dwingt dan die in je eigen oriëntatie, voel je spanning. Die neemt sterk toe als je meent dat je werk anders moet worden uitgevoerd dan in de vorm die je wordt opgedrongen en niet bij de aard van de activiteit past.

Dit kan worden gevonden in veel dienstverlenende organisaties: medewerkers hebben een sociale-rationele oriëntatie, hun werk vraagt daar ook om, terwijl de organisatie industrieel wordt ingericht en medewerkers worden afgerekend op bijdragen aan een financieel resultaat. De spanning wordt nog versterkt als de leiding zegt doelen na te streven die de medewerker als passend ervaart bij de activiteit, maar niet de daarmee overeenstemmende vormen van organiseren gebruikt. De spanning groeit verder als medewerkers vermoeden dat het aan de orde stellen ervan leidt tot ontslag.

Problemen door misfits in betekenisgeving kunnen door artsen worden geïnterpreteerd als conversiestoornis. Dat is een psychische aandoening die zich op verschillende manieren kan uiten. De oorzaak ligt in stress door angst of woede die iemand niet verwerkt krijgt. Zolang betekenisgeving niet onder woorden wordt gebracht, kan zo iemand niet bewust met de oorzaken bezig zijn. Hierdoor kan de indruk ontstaan dat iemand niet emotioneel betrokken is bij wat hij of zij zelf doet of meemaakt. Anders gezegd: de persoon in kwestie weet er geen raad mee. In zo’n situatie kunnen gemakkelijk lichamelijke klachten optreden. Het kan leiden tot medicalisering en zelfs traumatisering. De persoon zelf ervaart de klachten als reëel, als lichamelijk, niet ingebeeld. Ze zijn niet bewust nagebootst.
In het handboek DSM-5 voor psychische stoornissen is de aandoening ingedeeld bij de somatoforme stoornissen. Dat is een psychische aandoening waarbij een persoon lichamelijke klachten heeft waarvoor geen lichamelijke oorzaak is gevonden. In Nederland noemen we het onverklaarde lichamelijke klachten (OLK’s). Er zouden 1,6 miljoen Nederlanders onder lijden.

Wat helpt: betekenisgeving onder woorden brengen

Zolang we in onze samenleving betekenisgeving niet bespreekbaar maken, zal deze vorm van spanning blijven en groeien. Je voelt het wel maar omdat je er geen woorden voor hebt, mis je een aangrijpingspunt en kun je je ratio niet in stelling brengen om het verschijnsel te begrijpen. Het simplificeert en is een eigentijds fenomeen.
Expliciteren van betekenisgeving vind je niet terug in bedrijfskunde, bestuurskunde, economie of politiek. Dat neemt niet weg dat er wel degelijk vormen van betekenisgeving zitten onder wat studenten wordt aangereikt: de combinatie zelfreferentiële-rationele betekenisgeving domineert. Die combinatie overheerst bovendien de journalistiek en social media.

We sluiten af met de stelling: het gesprek over werkstress dat in de samenleving en binnen organisaties op gang moet komen en blijven kan alleen resultaat opleveren als betekenisgeving onder woorden wordt gebracht.

Wim van Dinten
Ferna Botter
Imelda Schouten

Doorlezen over dit onderwerp.